The art school as an ecosystem Editorial

The art school in transition

Kevin Voets

In september 1993 hield Michaël Scheck, toenmalig directeur van het Koninklijk Vlaams Muziekconservatorium Antwerpen, Forum boven de doopvont. Tweemaandelijks berichtte een bevlogen redactie over het dagelijks leven en de faits divers in de muziek- en toneelopleidingen, de werking van de bibliotheek en de artistieke projecten. Het blad was initieel gericht op de eigen studenten, personeelsleden en de leden van de vriendenvereniging. In 2015 transformeerde Forum tot FORUM+, het peer reviewed tijdschrift voor onderzoek in de kunsten in de Lage Landen. Het hoger kunstonderwijs was in de tussentijd immers grondig gewijzigd en artistiek onderzoek vormde een belangrijke motor van die transformatie.

Dertig jaar later opent FORUM+ het dossier “De kunstschool als ecosysteem”. Diverse auteurs maken de staat op van het hoger kunstonderwijs in de 21e eeuw. Drie decennia van institutionele omwenteling en transformatie brachten de opkomst en vestiging van het onderzoek in de kunsten met zich mee. Wat is er fundamenteel en onherroepelijk veranderd en wat is onveranderlijk gebleven? Wat is er gewonnen en wat ging verloren? De institutionele wervelwind die de voorbije drie decennia raasde door het onderwijslandschap in het algemeen, en het hoger kunstonderwijs in het bijzonder, heeft er immers toe geleid dat anno 2023 geen enkel conservatorium of academie nog functioneert onder de autonome gedaante waarin ze werden opgericht.

Dit tijdschrift biedt al drie decennia een levendige documentatie bij dit transformatieproces. Het allereerste editoriaal in 1993 gaf meteen toelichting bij een belangrijke institutionele evolutie: het conservatorium zou formeel deel gaan uitmaken van het zogeheten hoger onderwijs van het lange type (HOLT). Deze dubbele rol zou het tijdschrift blijven vervullen. Naast berichten over het wel en wee van het conservatorium, werd Forum een consequente en bevoorrechte getuige van de maalstroom aan hervormingen, onderwijsdecreten en fusies die de werking en het karakter van het hoger kunstonderwijs over een periode van dertig jaar ingrijpend zouden veranderen.

Naar aanleiding van het Hogescholendecreet in 1994 gingen alle Vlaamse instellingen voor hoger kunstonderwijs, die voorheen veelal als onafhankelijk instituten hadden geopereerd, deel uitmaken van een overkoepelende hogeschoolstructuur. Het implementeren van de Bolognaverklaring in 1999 leidde tot een volgende herstructurering in het Vlaamse hoger onderwijslandschap. Vanaf 2003 werden alle opleidingen ofwel professionele bacheloropleidingen, ofwel academisch gerichte masteropleidingen. Het zogeheten Integratiedecreet uit 2012 bracht alle academische masteropleidingen in de universiteiten onder, behalve die in de kunsten. Het hoger kunstonderwijs zou in de vorm van schools of arts deel blijven uitmaken van de hogescholen met vertegenwoordigers van de universiteit in het bestuur.

Forum berichtte uitgebreid over al deze evoluties. Toon Brouwers, voormalig directeur van de Studio Herman Teirlinck en op heden nog steeds eminent lid van de adviesredactie van FORUM+, stond in het januari-februarinummer van 2004 uitgebreid stil bij de “academisering” die het Bolognaproces met zich meebracht. Forum behandelde ook ontwikkelingen in Nederland. Zo reflecteerde Wiebe Buis in het mei-juni nummer van 2005 over de evoluties naar competentiegericht onderwijs. In juli-augustus 2012 brak Klaas Tindemans een lans voor “Academisering zonder academisme” aan de nieuwgevormde schools of arts.

Het conservatorium was ook de speelbal van lokale transities en fusies. Enerzijds werden alle Antwerpse muziek-, theater- en dansopleidingen de voorbije decennia onder de koepel van het conservatorium gegroepeerd. Anderzijds werd het conservatorium zelf opgenomen in grotere structuren. Vandaag is Koninklijk Conservatorium Antwerpen een school of arts van de AP Hogeschool. Hans Dowit en ondergetekende droomden over de uiteenlopende artistieke mogelijkheden van drie podiumkunstendisciplines verenigd op één campus in het januari-februarinummer van 2009, en in de editie van Forum van januari-februari 2014 mocht ik als onderzoekscoördinator toelichting geven bij de overgang van het Koninklijk Conservatorium Antwerpen naar een school of arts.

Naast de institutionele gedaanteverwisselingen reflecteert de ontwikkeling van Forum ook een tweede ingrijpende evolutie in het hoger kunstonderwijs. Als direct gevolg van het academiseringsproces kwam immers het onderzoek in de kunsten tot stand. De redactie onder leiding van Pascale De Groote maakte toenemend ruimte in het blad om over de resultaten van dit onderzoek te communiceren. Ook over het beleid rond artistiek onderzoek, outputevaluatie en de samenwerking met de universiteiten rond doctoraten in de kunsten verschenen kritische en beschouwende artikels.

In maart 2015 transformeerde het tijdschrift naar een exclusief platform voor onderzoek en kunsten. Onder de hoofdredactie van Adelheid Ceulemans (2015-2016) lag de focus nog in hoofdzaak op onderzoek aan het Antwerpse conservatorium. Toen Nele Wynants in november 2016 de fakkel overnam, groeide FORUM+ uit tot hét tijdschrift voor onderzoek in de kunsten in de Lage Landen. In samenwerking met Amsterdam University Press, waar het sindsdien verschijnt, werd een internationale redactie opgericht voor de peer review. Dankzij een vernieuwde website waar de artikelen in Diamond Open Access beschikbaar zijn, nam de zichtbaarheid en impact van het tijdschrift substantieel toe. Hierdoor werd FORUM+ in 2018 erkend als peer-reviewed tijdschrift door het gezaghebbende panel van de Vlaamse Academische Bibliografische Databank voor Sociale en Menswetenschappen (VABB-SHW).

Met dit nieuwe dossier wil FORUM+ opnieuw vinger aan de pols houden van wat vandaag leeft in het hoger kunstkunderwijs, met een blik ook op de toekomst. Hoe navigeer je doorheen het ecosysteem van een kunstschool? Met een plattegrond gidst Eline De Clercq je doorheen de Sympoiesis garden. Of ben je eerder een sporenzoeker? Bert Willems analyseert hoe een rupsband voortbeweegt als metafoor voor artistiek onderzoek. Johan Pas geeft in krachtige, pamflettaire stijl zijn visie op het hoger kunstonderwijs.

Via een persoonlijke ontdekkingsreis belicht Joeri Verbesselt hoe kunstenaars en kunstinstituten zich meer kunnen gronden. Frederiek Bennema werpt foraging op als een manier om te bewegen binnen hedendaagse kunstopleidingen. Ook andere bijdragen hebben een pedagogische insteek: Ann Saelens zoomt in op de spanning tussen kunstenaarschap en leraarschap. Bob Selderslaghs onderzoekt hoe teaching artists zich kunnen professionaliseren via het procesdrama.

Welk verleden herbergt het landschap waarin we ons bevinden? Jeroen Billiet reist terug in de tijd, naar het Belgische muziekonderwijs in de belle époque. De bijdragen van Koenraad Hinnekint en Yorgos Maraziotis wagen zich aan toekomstvoorspellingen: kan je vandaag een archief voor de toekomst opstellen? Of is dit ecosysteem eindig? Dit nummer sluit af met een caveat voor het dreigende verzinken van hoger onderwijs in het moeras van het neoliberalisme met een recensie van Peter Flemings Dark Academia. Wij wensen iedereen veel leesplezier en FORUM+ een fijne verjaardag.

+++

Kevin Voets